सारे कसे…

सारे कसे नियतीने आधीच ठरवलेले,    
मी मात्र फुकटचे अंदाज बांधलेले..        

मुक्त मनाने मी कधीचे सोडले होते शीड ,
सागराने मात्र आधीच वारे फिरवलेले..  

दारी काल होता, मोगर्याचा मंद गंध,
रोप तेच आज होते मुळातून उपटलेले..

भीक मागण्यासाठी झोळी पसरली होती,
ठिगळ्यांची झाली नक्षी, ते ही फाटलेले..

उगा कशाला करता अंधाराची चर्चा?
मार्गावरील दिवे त्यांनी आधीच विझवलेले..

माझ्यातील अनेकांसाठी प्राण वेचले मी,
माझ्यावरी ते अनेक खुशाल हासलेले..


-- अमोल नेरलेकर | २५ जुलै २०१५ 

चाफा

चाफा हे माझे सगळ्यात आवडत फूल! चाफ्याला गुलाबासारखा चुटूक रंग नाही…सुरेखपणे आणि व्यवस्थित रचलेल्या पाकळ्या नाहीत किव्वा गुलाबासारख ते प्रेमाच प्रतिकही नाही…पण चाफ़्याचा गंध घेऊन तर बघा! अवघा आसमंत आपल्या सुगंधाने व्यापून टाकण्याची क्षमता चाफ़्याकडे आहे आणि म्हणूनच गुलाब फुलांचा राजा असला तरी चाफा मला जास्त प्रिय आहे. 

तर त्याच झाल अस…चाफा आमच्याकडे तुम्हाला जवळपास रोजच दिसेल. पिवळा चाफा, रानचाफ़ा, हिरवा चाफा, पांढरा चाफा अशी अनेक प्रकारची चाफ्याची फुल आमचे घर सदैव गंधून टाकत असतात. ह्यामुळे चाफा कुठे चांगला मिळतो, १० रुपयाला सध्या किती चाफे मिळतात आणि अगदी त्याची कळी ते पूर्णपणे फुललेला चाफा ओळखायचा कसा आणि प्रसंगी त्यातला निवडायचा कोणता हे देखील आता तोंडपाठ झाले आहे. 

कालचीच गोष्ट…रविवार असल्यामुळे संध्याकाळी बाहेर चक्कर मारता मारता चाफ्याची फुले घ्यायला गेलो. मस्त ताजीतवानी आणि टवटवीत रानचाफ़्याची फुले मिळाली आणि ती पण चक्क १० रुपयाला ८ ! मन खूष झाले. जास्तीत जास्त कळ्या निवडून मी 'चांगल' ते पदरात पाडून घेतल आणि नंतर रविवारच्या डिनरला काहीतरी खास असाव म्हणून हॉटेलमध्ये काही डिशेश पार्सल घ्यायला गेलो. गरमागरम डिशेश पार्सल घेऊन त्यावर लवकरात लवकर कसा ताव मारता येईल ह्या विचारात मी चुकून ती चाफ्याच्या फुलांची पिशवी त्या गरमागरम पार्सलवर ठेवली आणि तसाच घरी आलो. अर्धा तासानंतर बघतो तर त्या उष्णतेमुळे ३-४ चाफ्याची फुले अगदी कोमेजून गेलेली. मन खिन्न झाले. जड मनाने मी ती फुले वेगळी केली आणि उर्वरीत फुले फ्रीजमधे ठेवली. त्या कोमेजलेल्या फुलांना आपल्यामुळे झालेल्या वेदना पाहून खूप वाईट वाटले आणि गहिवरून आले. त्याना तसच पाण्यात बुडवून मी जेवणाच्या तयारीला लागलो आणि बघतो तर काय - माझ्या दोन्ही हातांना चाफ़्याचा सुगंध येउन बिलगलेला! चटकन शाळेत शिकलेलं सुभाषित आठवले - 

'अंजलीस्थानी पुष्पाणि वासयन्ति करद्वयं,

अहो सुमनसान्म प्रीती वामदक्षिणयो समा ।।'

क्षणभर वाटले ही चाफ्याची फुले म्हणजे आपल्या आजूबाजूला असणार्या चांगल्या लोकांचे प्रतिक आहे. ती पण अशीच त्या  चाफ्यासारखी! उच्च-नीच, गरीब-श्रीमंत, कमी-जास्त ह्याच्यात भेदभाव न करता सुख आणि दु:ख दोन्हीत समान साथ देणारी! आपणच आपल्या उष्ण शब्दांनी, उष्ण वागण्याने त्यांच्यावर वार करीत आलो आहोत. त्यांना दुखावत आलो आहोत. क्षणभर ती ही मनातून दुखावली गेली असतीलही पण म्हणून त्यांनी तुमच जीवन सुगंधित करणे सोडल नाही… 

हा विचार येउन गेल्यावर त्या 'चाफ्याच्या' फुलांकडे बघायची दृष्टी बदलून गेली. बाजूला पाण्यात बुडवून ठेवलेल्या 'त्या' फुलांना मी परत जवळ केले आणि माझ्या उशाशी अलगद नेउन ठेवले. मुळातच चाफ्याच फूल नसलेला 'मी' त्यांचा सुगंध घेऊन आणि त्यालाच परावर्तित करून त्यांचाच एक लहान भाग बनू पाहात होतो… 

-- अमोल नेरलेकर । १३.०७.२०१५ 

शोषण

'अव्ह सायब, राहू द्या की…सोडा आता…अर्धा किलो घेऊन जा हवतर पण असा पोटावर पाय नका देवू व्हो…तान्ह पोर आहे पदरात…' अस म्हणत तिन आपला वीतभर लांबीचा पदर त्या सायबासमोर मोठ्या जीवाच्या आकांताने पसरला. तेवढा लहान पदर, सुकलेली काया आणि रात्री दोन घास तरी तोंडात पडतील  का अशी गर्द भीती चेहर्यावर स्पष्टपणे दिसून येईल असे तिच्या त्या लहान, चिमुरड्याचे काळेभोर डोळे बघून मनात क्षणभर संतापाची आणि तेवढीच वेदनेची सणक सर्कन सरसरून गेली. 

ती अर्तता कानांत अशी प्रत्यंचातून वेगाने सुटलेल्या बाणासारखी घुसली. 'त्या' तान्हयाचा गहिवरलेला आवाज ऐकून कानांत चालू असणार्या गाण्यातील आर्त स्वर पण फिके पडले आणि क्षणभर माझी नजर आणि काया तिथेच खिळून राहिली. 

'तो' साहेब पण तेवढाच निर्दयी निघाला. समोरच्याची काहीही पर्वा न करता आपली तुंबडी कशी भरेल आणि ती भरवून घेताना समोरच्याला किती जास्तीत जास्त त्रास होईल किव्वा देता येईल ह्याचाच विचारात असलेला. 

संध्याकाळचे ७, डोंबिवलीस्टेशन बाहेरचा रेल्वे पूल, भाज्या विकून कसाबसा उदरनिर्वाह चालवून देणारी तिची टोपली आणि माणसांनी खचखचून भरलेल्या गर्दीत आणि त्याच्या गोंधळातही तो प्रसंग मनाला स्तब्ध करून गेला. 'शोषण'…होय शोषणच…अधिकाराच्या जोरावर एका माणसाने दुसर्या माणसाच केलेलं 'शोषण' ! कधी पैश्यासाठी, कधी अधिकारासाठी, कधी भावनांच आणि कधी शरीराच केलेलं शोषण!

आपण सदैव समोरच्यपेक्षा सरस आहोत आणि आपल्याला त्याच्यापेक्षा अधिक अधिकार आहेत, तेही सर्व बाबतीत हे सदैव सिध्द करण्याची सूडी प्रवृत्ती  म्हणजे 'शोषण' करण! कधी ह्या नीच गोष्टी जन्मजात मिळालेल्या तर कधी पैसा आणि सत्ता ह्या बळावर विकत घेतलेल्या. 

काही केल्या त्या पदर पसरणारीचा चेहरा डोळ्यासमोरून जाईना. आपल्या आजूबाजूला रोजच अशी कित्येक उदाहरण घडत असतील, घडत आहेत. त्यापैकी किती जणांकडे आपल लक्ष जात? लक्ष गेलेल्यांपैकी किती जणांना आपल्याला मदत करावीशी वाटते? मदत करावीशी वाटणाऱ्यान्पैकी किती जणांसाठी आपले हात सरसावतात आणि सरसावलेल्या हातांमध्ये किती जणांसाठी ती कायम स्वरूपी मदत ठरते?

खरच विचार करण्यासारखे प्रश्न आहेत हे!

आजही आपल्या आजूबाजूला पोटासाठी असा पदर 'पसरणारी' आहे, कुणीतरी मोठे मोठे विनाकारण आरोप करून मन दुखावल्या गेलेल्या व्यक्ती आहेत, शरीरावर झालेल्या वारांवर स्वतःच केविलवाणे उपचार करत बसलेले दु:खी जीव आहेत तर आपण जमवलेल्या चार पैशांवर फुकटचा मालकी हक्क दाखवून गेल्यामुळे व्यथित झालेलेही आहेत. आपल्या आजूबाजूला 'शोषण' अनेकवेळा, अनेक प्रकारांतून अनेक व्यक्तींवर अनेक जणांकडून घडत आहे. 

चांगल-वाईट, दया-असूया, चूक-बरोबर किव्वा योग्य-अयोग्य ह्या रूढी नसून मानसिकता आहे; आपल्याला ती योग्य दिशेने वळवायलाच हवी आणि अशा मानसिकतेचा प्रसार आणि आचरण झाल्यास असहाय्यपणे त्या राक्षसी प्रवृतीसमोर नाहक पदर पसरणार्यान्च्या आयुष्यात आपल्याला सुखाचे क्षण आणता येईल हे मात्र नक्की!

-- अमोल नेरलेकर । १० जुलै २०१५