Oriental Garden Lizard / सरडा

'इच्छा असतात रंगान्सारख्या, 'सरड्यासारखे' मन…'  हि संदीप खरेची कविता वाचत असताना माणसातल्या अनेक रंगांची जाणीव झालीच आणि मस्त गरम गरम चहा करून घ्यायला उठलो तर नजर सहज खिडकीबाहेर गेली तर समोर खरच 'सरडा' बसलेला आणि अतिशय शांत व स्तब्ध स्थानात. त्याचे काही फोटो काढून आल्यावर 'कवितेतल्या' सरड्याला बाजूला ठेवून ह्या फोटोतल्या सरड्याचा अभ्यास सुरू झाला.

Oriental Garden Lizard/ Eastern Garden Lizard/ Changeable Lizard  किव्वा मराठीत आपण ज्याला बाग सरडा किव्वा 'सरडा' म्हणतो हा अगदी शहरातसुद्धा सहजपणे आढळून येणारा सरपटणारा प्राणी आहे. शरीराने साधारणत: ~१० सेमी (आणि शेपटीची लांबी पकडून ~४० सेमी) असणारा हा प्राणी त्याच्या रंग बदलण्याच्या गुणधर्मामुळे सर्वद्नात आहे. नर आणि मादी दोघेही लांबीला सारखे असून शरीराचा जमिनीलगतचा भाग विरळ चॉकलेटी रंगाचा असून वरील भाग हा पिवळसर चॉकलेटी रंगाचा असतो. प्रजननाच्या काळात (विणीच्या हंगामात)  नर मादीला आकर्षित करण्यासाठी अनेक रंगबदल करतो. हे रंगबदल डोक्यापासून पुढील दोन पायांच्या भागापर्यंत (गळयाचा भाग पकडून) अधिक असून हा बदल मुख्य पिवळसर चॉकलेटी पासून भडक लाल, काळा किव्वा मिश्रित स्वरूपात असतो. हा रंगबदल उर्वरीत शरीरावर आणि शेपटीनजीक सुद्धा दिसून येतो. तसेच विशेष म्हणजे सरड्यांची मान वळत नाही आणि म्हणूनच दोन्ही डोळ्यांनी एकाचवेळी वेगवेगळ्या दिशेला पूर्णत : १८० अंशांपर्यंत बघण्याचे वरदान ह्यांना लाभले आहे.

सरड्याची उपजीविका मुख्यत्वे किडे आणि लहान प्राणी (नाकतोडे, माश्या, ई.) ह्यांवर असते. कधी कधी हे सरडे लहान सरड्यांनासुद्धा आपले भक्ष्य बनवतात आणि कधी कधी भाज्यासुद्धा खाताना दिसतात! दात असले तरी त्यांचा मुख्य वापर हा भक्ष्याला पकडण्यासाठी केला जातो.

प्रजनन कालावधी मे-जून मधे असून मादीला आकर्षित करण्यासाठी नर आपले रंग बदलतो आणि अशाप्रकारे जास्तीत जास्त चांगले रंग खुलवण्यासाठी चढाओढ चालू राहते. मादी एकावेळी ५ ते २० अंडी घालते आणि ही अंडी झुडूपी भागात ओलसर मातीखाली पुरली जातात. अंडी आकाराला लंबाकृती असून आकाराला ०.७ सेमी इतकी असतात. ६ ते ७ आठवड्यात अंडी उबतात आणि नवजात पिल्लांची लांबी १ - १.२५ सेमी इतकी भरते. साधारणपणे पहिले १ वर्षभर ह्या नवजात पिल्लांचा सांभाळ केला जातो. सरड्याचे एकूण आयुष्यमान ५ वर्षांपर्यंत असते.

 Oriental Garden Lizard मुख्यत: इराणमधले. पण त्यांचे वितरण आणि वावर आशियाखंडातील बहुतांश देशांमध्ये (भारत, अफगाणिस्थान, पाकिस्तान, श्रीलंका, म्यानमार, थायलंड, चीन, व्हिएतनाम, मलेशिया आणि सिंगापूर) आढळून येते. सिंगापूरमध्ये ह्यांचे अस्तित्व तिकडल्या Green-Crested Lizard जातीला धोक्याचे ठरत आहे. नुकतीच ही जात ओमान आणि अमेरिकामध्ये १९८० च्या दशकापासून दिसून आल्याचे नोंदले गेले आहे.

सरडा ही प्राणिजात आपल्याकडे पहिल्यापासूनच दुर्लक्षित आणि दुय्यमप्रकारात गणली गेली आहे. परंतू माणसासोबत ह्या शहरी वातावरणात अगदी मिळून -मिसळून राहून आणि अनेक प्रकारचे किडे-प्राणी खाउन ते निसर्गाचे जैवचक्र संतुलित ठेवायला मदत करत असतात. त्यामुळे त्यांच्या बदलणार्या रंगाप्रमाणे आपली त्यांच्याकडे पहायची दृष्टीदेखील बदलेल अशी आशा करूयात !

संदर्भ - www.गुगल.com

फोटो :
अमोल नेरलेकर :
1. Oriental Garden Lizard (male in non-breeding season)
3. Oriental Garden Lizard (male in breeding season)
4. Oriental Garden Lizard (male with Prey)

Nireekshit:
2. Oriental Garden Lizard - Female

-- अमोल नेरलेकर । २४.०६.२०१५

पाउस, कविता आणि…

'अचानक' हा शब्द जेव्हा 'पावसाळी सुट्टी' ह्याला जोडून येतो तेव्हा 'हायस वाटण' म्हणजे नक्की काय ह्याचा अर्थ कळतो. एखाद्या पावसाळी दिवसात तुम्ही आवरून तयार होता आणि 'अचानक' उमगत की पावसाने आज तुम्हाला सुट्टी मिळवून दिली आहे आणि मग अशा दिवसाच मोल बाकीच्यांपेक्षा काही औरच, नाही का?

आणि मग ह्या 'अचानक' मिळालेल्या सुट्टीच्या दिवसात काय काय करायचं ह्याचा बेत आखण सुरु होत. कुणी घरातली राहिलेली काम करत, कुणी मस्त 'ताणून' देतात, कुठे एखाद्या कट्ट्यावर किव्वा एखाद्याच्या घरी भजी आणि चहासंगे मैत्रीतल्या गप्पा रंगतात तर कुठे कुणीतरी बर्याच दिवसांपासून परत परत वाचायची राहिलेली 'कविता' घेऊन बसत…

'बारिश आती है तो पानी को भी लग जाते है पाँव,
दरोदीवार से टकरा के गुजरता है गली से,
और उछलता है छपाको में,
किसी मैच में जीते हुए लडकोन्की तरह…'  *
पाउस, कविता आणि 'गुलजार' साब म्हटलं की आठवत ते ह्या कवितेत वर्णिलेल बालपण! सुख, आनंद, विजय आणि उत्सव ह्या सगळ्याच्या व्याख्या किती वेगळ्या होत्या नाही त्या वयात? एखाद साध, छोटस चोकलेट पण मनाला तृप्त करून जायचं. कोसळता पाउस पडत असताना भिजून आलो म्हणून आईकडून वेखंड लावून घेण्यात आणि तिच्या हातचा गरम गरम तूप-लिंबू-वरण-भात खाण्यातपण एक वेगळीच खासियत होती, वेगळीच चव होती ! जगातल्या कोणत्याही सर्वोत्तम डिशसोबत त्याची तुलना होऊच शकत नाही. अजूनही ते बालपण माझ्या डोळ्यांसमोर येत !

'दूर, इथून फार-फार दूर,
माझ एक गाव आहे…
आज ह्या शहरात पाउस उतरलाय आणि
मला त्याची फार फार आठवण येतेय…' **
पाउस, कविता आणि सौमित्र म्हटलं की आठवते ती ही कविता. माझ बालपण संपल आणि पुढे शिक्षण आणि नोकरी-चाकरीसाठी मी शहरात आलो, गावाला खूप खूप मागे टाकत. हे शहर आहे तस अगदी जवळ, बाजूलाच…पण माझ्या मनाला मी त्या निरागस, मुक्त गावापासून आणून ठेवलं ह्या औपचारिक आणि कपटी इमारतीन्नी वेढलेल्या शहरात. स्पर्धा, घाई ह्यांनी माझ आयुष्य अगदी वेढून टाकलय आणि मी ही अडकून गेलोय ह्या चक्रव्रूहात…अभिमन्यूसारखा. ह्या सगळ्यात माझ्या बालपणाची मला आठवण येते, अजूनही ते बालपण माझ्या डोळ्यांसमोर येत !

'इवल्याश्या स्पर्शांनीच रान शहारले,
मंद गारव्यात पान-पान थरारले…
पांघरून आभाळाचे गीत ओलेचिंब,
वळवून कूस थवे फुलांचे झोपले…' ^
पाउस, कविता आणि सुरेश भट हे तिघे एकत्र आले की ही कविता. गझलांखेरीज अशा अनेक सुंदर कविता त्यांनी लिहिल्या. ह्या शहराच्या दाटीवाटीतपण निसर्गात गेल्याचा भास झाला आणि परत गावाकडचे (निर्मळ बालपणाचे) दिवस आठवले! शेते फुलली आहेत, सर्वत्र हिरवाई नटली आहे, उन-पावसाच्या खेळामध्ये सप्तरंगी इंद्रधनू खुलले आहे…अहाहा! असा मनसोक्त बहरलेला निसर्ग पाहिला की अजूनही ते बालपण माझ्या डोळ्यांसमोर येत !

'पाउस सोहळा झाला, कोसळत्या आठवणींचा,
कधी उधाणता अन केव्हा थेंबांच्या संथ लयींचा…
पाउस असा रूणझूणता पैंजणे सखीची स्मरली,
पाउल भिजत जाताना चाहूल विरत गेलेली…' ^^
पाउस, कविता आणि संदीप खरे ! पाउस हा असा प्रेमात पडायला लावणारा. तशी माझी अन तिची ओळख खूप जुनी, अगदी बालपणापासूनची. पण वयानुसार वाढताना बदलत गेलेली ओळख आणि कळत गेलेला माणूस नात्याला नवीन अर्थ देऊन जातो. पाउस असा गुंजायला लागला की तिची खूप आठवण येते…सोबत घालवलेले क्षण, अगदी बालपणापासूनचे ! तिची आठवण आली की अजूनही ते बालपण माझ्या डोळ्यांसमोर येत !

पाउस हा असाच वेगवेगळी रूप घेऊन आपल्या सभोवती वावरत असतो. प्रत्येक पाउस वेगळा, प्रत्येकाचा पाउस वेगळा आणि म्हणूनच प्रत्येकाच्या कवितेतून व्यक्त होणारा प्रत्येकवेळीचा पाउस वेगळा !

पाउस हा एखाद्या व्यक्तीसारखा असतो अस मला वाटत. पाउस कधी कधी खूप आवडतो, कधी कधी खूप जीव लावतो, कधी त्याचा खूप राग येतो आणि कधी कधी तो नकोसा वाटतो. पाउस बरच काही सांगत असतो, पाउस बर्याच जणांच ऐकत असतो. पाउस कधी कधी खूप बोलका असतो, असावासा वाटतो तर कधी नुसताच खिडकीबाहेर पडणारा तो त्रयस्तासारखा भासतो. कधी डोळ्यांसमोरपण नकोसा होतो तर कधी त्याच नुसत अस्तित्वपण बरच काही बोलून जाते, देऊन जाते…पाउस हा तसाच असतो, सगळ्यांसाठीच सारखा, खरतर तुम्ही जस संबोधाल त्याला, पाउस तसा असतो!

'पाउस, कविता आणि…' लिहिताना ती मला 'चल भिजायला जाऊ म्हणाली'…
'मला पाउस नुसता बघायलाच आवडतो…भिजण-बिजण कशाला उगाच' अस म्हटल्यावर रुसून बसली, आणि मग -

'आज पुन्हा बरसला तुला आवडणारा पाउस,
आज पुन्हा कोसळतो नावडणारा पाउस…

रागारागाने मी तयासी हजार नावे देता,
पापण्यांत तुझ्या कसा दाटला पाउस…

माझ्या नेक नियमांत साचेबध्द राहताना,
मुक्तछंदात तुझ्या कसा झुलला पाउस !'

अस लिहिल्यावर तिचापण रुसवा कधी निघून गेला कळलच नाही आणि ते ही भिजायला न मिळूनदेखील! 'पाउस' हा अशाप्रकारे दुरावलेली नातीपण जवळ आणतो हे उमगल्यावर त्याचे मनोमनी आभार मानल्याशिवाय रहावले नाही…!


कविता संकलन -
*   : 'रात पश्मिने की' - गुलजार.
** : 'आणि तरीही मी…' - सौमित्र.
^  : 'एल्गार' - सुरेश भट.
^^ : 'सांग सख्या रे - अल्बम' - संदीप खरे.


-- अमोल नेरलेकर । १९.०६.२०१५  

षड्ज

काल बोलता बोलता सहज विषय निघाला आणि ती मला म्हणाली, 'तुझ्या आयुष्यात एवढ्या व्यक्ती आहेत, एवढी नाती आहेत मग त्यात माझ अस वेगळेपण काय?'

क्षणभर मी काय बोलायच ह्याचा विचार करत होतो कारण सगळ्याच भावना व्यक्त करता येतातच अस नाही आणि  व्यक्त करता आल्या तरी शब्दांत मांडता येतीलच असही नाही.
मी तिला म्हणालो,

'माणसाच आयुष्य अनेक माणसांनी आणि नात्यांनी फुलल आहे, बहरलं आहे आणि ही नाती किव्वा माणस पण बघ ना कशी संगीतातल्या स्वरांसारखी! षड्जापासून निषादापर्यंत अनेक रूपांतून सजलेली आणि प्रत्येकजण स्वतःची अशी स्वतंत्र ओळख पाळणारा. कोणाचा तरी भाऊ, मुलगा, मित्र, सहकारी, प्रियकर, नवरा, बाप आणि अगदी काका-मामापर्यंतसुद्धा ! ह्यातलं प्रत्येक नात एखाद्या स्वरासारख आहे आणि त्यातपण परत अनेक प्रकार. 'मित्र', 'सहकारी', 'भाऊ' आणि 'काका'-'मामा' म्हणजे ऋषभ, गांधार, धैवत आणि निषादासारखे; शुध्द पण आणि कोमल पण…म्हणजे एकाच स्वराची - एकाच नात्याची दोन रूप !  'बाप' हे मध्यमात बसणार; कधी सामान्य तर कधी त्या नात्याची तीव्र भावना घेऊन जगणार…आणि 'मुलगा' म्हणजे पंचमासारख - संपूर्ण सप्तकाची जबाबदारी स्वत:च्या खांद्यावर अविरत पण तितक्याच सहजतेने आणि संयमाने पाळणार! अशा अनेक स्वरांच्या मिश्रणानेच तर माणसाच्या आयुष्यात अनेक 'राग' भरले आहेत आणि असे अनेक 'राग' गाउन जगण हीच तर खरी मजा आहे…!'

'मग ह्या सगळ्यात मी कुठे आले?' तिने विचारलं.

'तुझ्याशी असलेल नात षड्जासारख आहे, अटळ आणि प्रत्येक सप्तकाची सुरेल सुरुवात करणार. कोणताही 'राग' असो, त्यात कोणतेही 'सूर' असोत, गायकाला षड्जाचाच आधार लागतो आणि षड्ज कळल्याशिवाय कुठलच संगीत उमजू शकत नाही! 'भूप' असो वा 'देस' आणि 'मारवा' असो वा 'भैरवी' कोणत्याही रागात आणि त्याच्या प्रहरात षड्जाला तितकच अढळ आणि मानाच स्थान आहे. 'षड्जा'शिवाय संगीत अपूर्ण आहे...'

क्षणभर तिला रागांची नावे कळली नाहीत पण ह्या सगळ्या चर्चेतून एक खूप छान मैफिल सजल्याचे समाधान मात्र मला मिळाले…!


-- अमोल नेरलेकर । १४.०६.२०१५

Red Pierrot Butterfly / लाल कवडी

'आतून एक आणि बाहेरून एक' अस आपल्याकडे थट्टा करताना म्हणण्याची पद्धत आहे. पण हेच जेव्हा फुलपाखरांच्या रंगान्बाबतीत दिसून येत तेव्हा नवल वाटल्यावाचून रहात नाही.  सातार्याजवळील चंदन-वंदन ह्या जोड-किल्ल्यांवर फिरताना मला भेटलेले हे फुलपाखरू : Red Pierrot अर्थात लाल कवडी.

नर आणि मादी दिसायला सारखे असून पंखांची आतील बाजू (upper-wings) काळ्या आणि नारिंगी रंगाची असते. ह्यात काळ्या रंगाचे प्रमाण जास्त असून पंखांची खालिल बाजू नारिंगी रंगाची असते. पंखांच्या बाहेरील बाजू (lower-wings) पांढर्या रंगाची असून त्यावर काळे ठिपके दिसतात. वरच्या बाजूस मात्र पंख काळे असून केवळ मागील पंखांची खालची बाजू नारिंगी रंगाची असते. पंखांच्या वरील आणि खालिल बाजूंच्या कडांवर काळ्या-पांढर्या रंगाची बॉर्डर दिसते. पंखविस्तार ३ ते ३. ६ से.मी. इतका असतो.

लाल कवडीचा वावर मुख्य:त करंज, तामण आणि पानफुटीसारख्या वनस्पतींवर आढळतो. मादी प्रामुख्याने पानफुटीच्या पानांच्या खालील बाजूस अंडी घालते. ही अंडी पांढरट-पोपटी रंगाची असून एकाजागी एकच अंडे घातले जाते. अंडे उबल्यावर त्यातून सुरवंट बाहेर पडते आणि त्याची उपजीविका पानफुटीच्या पानांवर चालते. ह्या सुरवंटाचा रंग फिकट पिवळा ते पांढरा असा असतो आणि पूर्णांग पाढर्या केसांनी अच्छादिलेले असते. सुरवंटाची पुढे वाढ किद्यात होते आणि त्याचा रंग पिवळट असून त्यावर काळ्या रंगाचे ठिपके दिसतात आणि लांबी साधारण १ से.मी इतकी असते. ह्या किड्याचे रूपांतर पुढे फुलपाखरात होते.

लाल कवडी हे जमिनीलगत अत्यंत संथ गतीने उडणारे फुलपाखरू आहे. सूर्यस्नान आवडत असल्यामुळे दुपरच्यावेळेसच ह्याचा उघड्या पंखांचा फोटो घेणे शक्य होते, एरवी हे पंख बंद करून बसते. ह्याचा वावर संपूर्ण भारतात आणि प्रामुख्याने महाराष्ट्र, कर्नाटक आणि गोव्यात आढळतो. लाल कवडी हे निर्भय फुलपाखरू असल्याने पुढील वेळी दिसल्यास त्याचे फोटो काढायला नक्की विसरू नका…!

Scientific name : Talicada nyseus

Class/ Family : Insecta / Lycaenidae

संदर्भ : महाराष्ट्रातील फुलपाखरे (डॉ. राजू कसंबे), www.google.com. 

(फोटो : १. हनीश के. एम. , २. अमोल नेरलेकर)

-- अमोल नेरलेकर

Yellow Pansy Butterfly / हळदी भिरभिरी

निसर्ग म्हणजे नानाविध रंगांची उधळण. त्याच्यातील अनेक घटकांमधून रंगांची विलोभनियता अगदी सहज दृष्टीस पडते. मग ह्या विविधतेला फुलपाखर तरी कशी अपवाद राहणार? कण्हेरगडावर फिरताना मला भेटलेले पिवळ्याधमक रंगाचे फुलपाखरू : हळदी भिरभिरी

नराच्या पंखांवरील रंग हा मादीपेक्षा जास्त ठळक असतो. दोघांच्या पंखांच्या मध्यभागी निळ्या रंगाचे मोठे ठिपके आढळतात. ह्या ठिपक्यांचा आकार नरामध्ये मादीपेक्षा मोठा आणि ठळक असतो. निळ्या ठिपक्यांच्या भोवती असणार्या काळ्या रंगाचे प्रमाण नरामध्ये जास्त असते. मादीच्या पंखांवर निळ्या-काळ्या रंगाचे दोन छोटे 'डोळे' नजरेस पडतात. दोघांच्याही पंखांच्या वरील बाजूस पांढर्या-काळ्या रंगाची झालर दिसते. पंखांची खालेल बाजू निळ्या-राखाडी रंगाचे असते. पंखविस्तार ४.५ ते ६ से.मी. पर्यंत असतो. 

हळदी भिरभिरीचा वावर कोरांटी वनस्पतीवर जास्त प्रमाणात आढळून येतो. अंडी साधारण हिरव्या रंगाची असून आकार ०.६ ते ०.७ मि.मी. असतो. साधारणत: २ ते ३ दिवसात अंडी उबून त्यातून सुरवंट बाहेर येते. सुरवंटाची लांबी १.३ मि.मी. पर्यंत असते. सुरुवातीचे काही दिवस सुरवंटाची उपजीविका अंड्याच्या कवचावर होते. २२ दिवसांमध्ये अनेक टप्प्यातून ह्याची वाढ होत लांबी ४ से.मी. पर्यंत वाढते. त्याचा रंग फिकट लाल रंगाचा असतो. 

Yellow Pansy म्हणजेच हळदी भिरभिरी आफ्रिका, दक्षिण आशिया, भारतात आणि पर्यायाने सह्याद्रीत सर्वत्र आढळणारे फुलपाखरू आहे. ह्याच्या पिवळ्याधमक रंगामुळे ते सहज दृष्टीस पडते परंतू ह्याच रंगामुळे ह्याला स्वसंरक्षण करणेदेखील तितकेच कठीण जाते. 

Scientific name : Junonia hierta

Class/ Family : Insecta / Nymphalinae

संदर्भ : महाराष्ट्रातील फुलपाखरे (डॉ. राजू कसंबे), www.google.com.

फ़ोटो : १. हळदी भिरभिरी : नर (D. Momaya) ; २. हळदी भिरभिरी : मादी (अमोल नेरलेकर).

-- अमोल नेरलेकर